Herziene versie: juni 2025
Het is belangrijk dat het curriculum in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs ambitieus en betekenisvol is, maar ook uitvoerbaar voor iedere leerling en leraar. Om overladenheid van het curriculum te voorkomen, is voor de actualisatie van de examenprogramma’s daarom een tijdsbegrenzing per vak vastgesteld: ontwerpruimte. Alle vakken moeten namelijk passen binnen de totaal beschikbare tijd. Meer tijd voor het ene vak betekent automatisch minder tijd voor het andere vak. Ontwerpruimte is de relatieve ruimte die ieder vak mag vullen voor het examenprogramma op vmbo, havo en/of vwo. Door rekening te houden met de relatieve ruimte per vak, wordt een curriculum ontwikkeld dat uitvoerbaar is voor leraren en leerlingen.
Het kader ontwerpruimte is een richtlijn voor curriculumontwikkelaars die de examenprogramma’s actualiseren. Dit kader is ontwikkeld omdat de huidige tijdsbegrenzing onvoldoende bruikbaar is bij het actualiseren van het curriculum. Voor havo en vwo bestaan er studielasturen (SLU), maar voor het vmbo zijn deze er niet. Daarom is een nieuwe tijdsbegrenzing ontwikkeld in de vorm van ontwerpruimte. Het kader ontwerpruimte is in opdracht van het ministerie van OCW ontwikkeld door SLO. In mei 2021 stelde SLO een basismodel voor de ontwerpruimte op. De Wetenschappelijke Curriculumcommissie concludeerde dat dit model navolgbaar en hanteerbaar is. Op 1 november 2021 is de Tweede Kamer geïnformeerd over het kader ontwerpruimte. Het ministerie van OCW stelde het kader vervolgens vast en nam het op in de werkopdracht aan SLO (Kamerstuk 31289-593, 2024). Het kader ontwerpruimte werd daarmee één van de uitgangspunten voor de curriculumherziening. De vakvernieuwingscommissies van de examenprogramma's kregen het kader mee als basis voor de actualisatie. Commissieleden zijn dus niet verantwoordelijk voor de gemaakte keuzes in het kader ontwerpruimte.
Bij het ontwikkelen van het kader ontwerpruimte is gekeken naar een evenredige verdeling van gelijksoortige vakken, zoals profielvak, profielkeuzevak, vak in het gemeenschappelijke deel of vak in het vrije deel. Daarnaast zijn politieke en inhoudelijke wensen meegenomen. Zo kreeg het versterken van lezen, schrijven, rekenen-wiskunde en burgerschap prioriteit, vanuit het masterplan basisvaardigheden: “Als basisvaardigheden te weinig in gemeenschappelijke vakken worden ondergebracht, worden deze mogelijk te verschillend aangeleerd. De ene leerling leert dan bijvoorbeeld wel met Excel te werken, maar de andere leerling leert dat niet. Dat verschil mag niet te groot worden, daarom krijgen leerlingen basisvaardigheden vooral aangeleerd in de vakken in het gemeenschappelijke deel, die door alle leerlingen worden gevolgd. Dit betreft dan de vakken Nederlands, wiskunde en maatschappijleer waar extra ontwerpruimte naartoe is gegaan.” (Kamerstuk 31289-593, 2024). Op basis van deze uitgangspunten is het kader ontwerpruimte tot stand gekomen.
Het kader ontwerpruimte bepaalt niet de daadwerkelijke onderwijstijd. Het kader schrijft ook niet voor hoeveel uur er voor elk vak op de lessentabel moet staan. Het is aan de school om een lessentabel te maken die recht doet aan leraren en leerlingen. In de praktijk zal dit het goede gesprek moeten zijn tussen de schoolleiding en vaksecties, mede op basis van de visie van de school in het professioneel statuut en met instemming van de medezeggenschapsraad.
In het commissiedebat van de Tweede Kamer over de actualisatie van kerndoelen en examenprogramma's op 16 oktober 2024 ging staatsecretaris Mariëlle Paul in op de zorgen die in de Tweede Kamer leefden rondom ontwerpruimte. Tegelijkertijd gaf ze aan vast te houden aan de verdeling van die ontwerpruimte. In het tweeminutendebat op 26 november 2024 deed ze drie toezeggingen:
Alle ingediende Kamervragen over ontwerpruimte en de antwoorden van de staatssecretaris zijn te lezen in het verslag van het schriftelijke overleg van 3 december 2024 (Kamerstuk 31289-593). Hierin is ook een factsheet opgenomen over de ontwerpruimte per vak voor bovenbouw havo en vwo.
Na oplevering van de conceptexamenprogramma’s worden deze zorgvuldig beproefd in én met de onderwijspraktijk, voordat ze definitief worden vastgesteld. SLO ontwikkelt dan, zoals toegezegd in het tweeminutendebat, samen met de betrokken scholen, een handreiking. Deze handreiking helpt scholen om inzicht te krijgen in de ruimte/tijd waarvoor elk vak op elke schoolsoort is ontwikkeld, met praktische suggesties voor schooleigen keuzes voor passende lessentabellen. Denk aan:
Uitgangspunt van de huidige actualisatie van de examenprogramma’s is dat er ontwikkeld wordt binnen de huidige kaders van het stelsel. Dat betekent dat de huidige profielstructuur in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs niet ter discussie staat. Staatsecretaris Mariëlle Paul kondigt aan dat ze wil laten onderzoeken of een stelselwijziging toch nodig is:
“Er komen namelijk nieuwe onderwijsinhouden bij, zoals digitale geletterdheid en burgerschap, en meer aandacht voor lezen, schrijven en rekenen. Om leraren en leerlingen niet onbeperkt te belasten moeten er keuzes gemaakt worden in het curriculum. Als er op de ene plek in het curriculum ‘iets bij’ komt, moet er elders ‘iets af’. Via het kader ontwerpruimte is daarvoor ruimte vrijgemaakt binnen de huidige vakken in de huidige profielstructuur. Dat heeft bij sommigen geleid tot kritiek en zorgen, bijvoorbeeld bij vertegenwoordigers van vakken als biologie en natuurkunde. Deze signalen neem ik serieus. Voor nu houd ik koers en wordt de ingezette curriculumherziening ongewijzigd doorgezet, in lijn met het hoofdlijnenakkoord. Ik ben echter wel voornemens de huidige profielstructuur in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs tegen het licht te houden. Heroverweging van die structuur en de invulling daarvan zou wenselijk of zelfs noodzakelijk kunnen zijn om het curriculum van de bovenbouw van het vo bij de tijd én uitvoerbaar te houden. Ook de VO-raad heeft namens de sector gepleit voor een brede verkenning van de inrichting van de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. De komende periode wordt daarom een opdracht ontwikkeld om zo’n verkenning uit te voeren. Daarbij zullen professionals uit zowel het vo (waaronder (vertegenwoordigers van) leraren) als uit het vervolgonderwijs betrokken worden. Uw Kamer zal worden geïnformeerd over de opdracht en de voortgang daarvan.” (Ministerie van OCW, 2024, Vijfde voortgangsbrief masterplan basisvaardigheden, p. 9-10)
Benieuwd naar de ontwerpruimte voor jouw vak? Bekijk het overzicht ontwerpruimte per vak. Hierin is uitgegaan van gemiddeld 40 lesweken per leerjaar en 28 lesweken in het examenjaar, 30 lesuren per week gemiddeld.
blijf op de hoogte
Altijd als eerste op de hoogte van de laatste ontwikkelingen? Meld je dan nu aan voor onze automatische updates. Je ontvangt dan een e-mail als wij een nieuwsbericht plaatsen.
